اقوام و طوایف ساکن در منطقه قهاوند
گروها،اقوام وطوایف مختلفی در استان همدان ساکن هستند.در طول تاریخ به علت مرکزیت، جنگها و تحولات سیاسی طوایف مختلفی به این استان وارد شده و در آن ساکن شدند. منطقه شراء (قهاوند)نیز از این امر مستثناء نبوده است. اینجانب بنابر وسع خود ،اندک تحقیقی در شناخت اقوام وطوایف منطقه انجام دادم که امید است پیش […]
گروها،اقوام وطوایف مختلفی در استان همدان ساکن هستند.در طول تاریخ به علت مرکزیت، جنگها و تحولات سیاسی طوایف مختلفی به این استان وارد شده و در آن ساکن شدند.
منطقه شراء (قهاوند)نیز از این امر مستثناء نبوده است. اینجانب بنابر وسع خود ،اندک تحقیقی در شناخت اقوام وطوایف منطقه انجام دادم که امید است پیش زمینه ای برای تحقیق گسترده باشد.
هم اکنون بیش از 90 درصد ازجمعیت منطقه قهاوند را ترک ها تشکیل می دهند.
فارسها ،کرد ها و لک ها و تاد ها نیز ساکن منطقه می باشند. وجود زبان تاتی كه يكي از شاخه های اصلی زبان مادی است ، در منطقه ، حاكي از آن است كه از گذشته هاي دور ساكنين منطقه به زبان ايراني دري سخن مي گفته اند ولي در اثر هجوم قبايل ترك و استقرار دراز مدت آنان در اين ناحيه به مرور زمان ، زبان ساكنين منطقه به تركی تغيير يافت .
دين و مذهب مردم این سامان مانند مذهب تمام مردم ایران تاپیش از ورود اسلام زرشتی بوده . وجود آتشکده در این منطقه در راهجرد وفراهان گویای این مطلب است.اگر چه تا دوره صفویه برخی از روستاها سنی مذهب بودند ولی اکنون تمام مردم منطقه شیعه دوازده امامی بوده وبه خاندان اهل بیت (ع) ارادت خاص دارند.
لازم به ذکر هست اقوام و طوایف ساکن در منطقه شراء باید با شهرستانهای همسایه آن در نظر گرفته شود. زیرا خود منطقه قهاوند بارها در تقسیمات کشوری بخشهایی را شامل شده یا روستاها وبخشهایی را به اطراف واگذارکرده. یا اینکه زمانی خودش جزئی از مناطق دیگر بوده است.
ترکان قره گؤزلو
بخشی از ترک شراء از اعقاب ایل ترک قره گؤزلو هستند . ترکان قره گؤزلو بیشتر در شهرهای کورنگ، منطقه درگزین، مهربان،خدابنده لو ساکن هستند. حاجیلو ها و مینایی های منطقه قهاوند نیز از طایفه قرا گؤزلو می باشند.
ایل قره گؤزلو ، آنها گروهی از ترک ها بودند که ابتدا در آسیای مرکزی(قزاقستان،قرقیزستان،اوزبکستان،تورکمنستان) زندگی میکردند .
در سال 800 ه.ق امیر تیمور گورکانی که خود از ترکان اوزبک بود،به قصد توسعه ی امپراطوری مقتدر خویش قره گؤزلوها را از شام به موطن نخستین شان یعنی ترکستان(آسیای مرکزی) باز گرداند. در راه بازگشت و با تقاضای جد شاه اسماعیل صفوی، ایلات ترک مذکور از لشکر امیر تیمور کوره کن جدا شدند و قره گؤزلوها در استان همدان فعلی رحل اقامت افکنده و به ترکان بومی استان همدان اضافه شدند. قره گؤزلوها کم کم صاحب نفوذ و قدرت و مکنت و اراضی در جای جای ایران شدند.
در اواخر تسلط زندیه و مقارن ظهور سلسله ی ترک قاجاریه، نیروی عظیمی به دست آورده و نقش بس مهمی در تحولات سیاسی و اجتماعی ایفا کردند. در اواخر قرن 13ه.ق بیش از سه چهارم روستاها و قراء منطقه همدان در تملک بزرگان قره گؤزلو بود ضمن اینکه وصلت چندین نفر از امرای این ایل با شاهزادگان قاجار بر موقعیت و قدرت آنها افزود. از ایل ترک قره گؤزلو مردان بزرگی در صفحات تاریخ سرزمین آذربایجان درخشیده اند از جمله :
1.عالم و عارف صوفی مشهور “حاج محمد جعفر بن حاج صفر قره گؤزلو ” ملقب به “مجذوب علی شاه ” :نخست وزیر دوره دوم مجلس شورای ملی در زمان سلطنت محمد علی شاه قاجار .
2 .”علی خان قره گؤزلو” :سردار شجاعی که در جنگ ایران و انگلیس در بوشهر چندین بار ارتش دشمن را وادار به عقب نشینی کرد.
ترکان برچلو
مردمان برچلو که اصالت مغولی داشتند پس از هجوم مغول ها به ایران مرکزی وارد شده و در منطقه شمال غربی اراک ساکن شدند.
بزچلو يا برچلو منطقه اي به وسعت 2595 كيلومترمربع در شمال غربي شهرستان اراك قرار گرفته و از همان جهت مرزشمال غربي استان را با استان همدان تشكيل داده است . حوالي كميجان ومیلاجرد را برچلو يا بزچلو مي نامند .
اگرچه برچلوها از نظر سياسي تابع استان مركزي و اراك هستند ، ولي به لحاظ فرهنگي و زبان به مناطق شرقي همدان گرايش داشته و فاصله آن از مركز هر دو شهرستان 85 كيلومتر است .
روستاهای نزدیک قره چای درنیمه جنوبی منطقه قهاوند و همچنین روستاهای شمال غربی استان اراک مانند:خسروبيگ، چزان ياسبولاغ ، دستجان ، كردزر ، يساول ، خنجين ، فرك چهرقان ، طرلان ، سيزان ، راستگوان و عودآغاجي روستاهاي برچلو هستند .برچلو پسوند نام خانوادگي بسياري از مردمان اين منطقه ميباشد .
يقيناً برچلو و بزچلو يك نام تركي است كه پس از آمدن ايلات ترك و سكونت آنها به اين ناحيه داده شده است .نام اين ايل قبل از مهاجرت از تركستان به اين منطقه برچلو و بزچلو بوده است .
بلوک بزچلّو واقع در غرب این سرزمین و مجاور همدان ، شامل 81 پارچه آبادی می شده و از بلوک وَفس که در جانب شمال آن قرار داشته ، بزرگتر بوده است . پس از تقسیمات جدید کشوری ، در حدود دهۀ چهل ، 44 آبادی داشته است ؛ و مردم آن ، علاوه بر کشاورزی و دامداری ، به قالیبافی نیز مشغول بوده اند .
در زمان فتحعلی شاه (1212 ـ 1250)، رئیس این طایفه ، نقی بیگ یا نقی خان بوزچلّو بود که عباس میرزا را در جنگ با روسها همراهی کرد و دلاوری های بسیاری از خود نشان داد .
ايل بزچلو همواره در درگيري ها و اختلافات بين ايلات به علت رشادت به ايلات همجوار غالب بودند و يكي از ايلات شيعي محسوب مي شدند كه به همراه ايلات شاملو و استاجلو و… به ياري شاه اسماعيل شتافتند . از همين رو در اعصار بعدي نيز مورد توجه شاهان صفوي قرار گرفته است.
یکی از زنان فتحعلي شاه، مرواريد خانم و زوجه فتحعلي شاه، شاه صنم خانم از قبيلۀ بزچلو بودند .
معروف است كه نام خانوادگي بهادري نيز از نام یکی از نامداران برچلو بنام آدوربادورخان گرفته شده است .که اکنون این نام خانوادگی در روستای حیران وبرخی از روستای قهاوند وجود دارد. عربلو ها نیز از این طایفه می باشند.
بیات ها
بیات قبیله ترک از قبایل 22 گانه اغز یاغز پراکنده در ایران افغانستان ترکمنستان ازبکستان جمهوری اذربایجان ارمنستان ترکیه سوریه و عراق است.
واژه بیات که به صورت بایات هم ضبط شده به معنای بادولت و پرنعمت است . اصل این قبیله در نسب نامههای افسانهای ترکان به «بای آت » پسر دوم گون خان پسر اغوزخان میرسد . امرای این طایفه در دربار خوارزمشاه صاحب نفوذ و قدرت بودند.
ورود قبیله بیات به فلات ایران چندان روشن نیست ، اما از برخی منابع تاریخی برمی آید که این مردم ظاهرا در اوایل قرن پنجم و مقارن حملات غزان و سلجوقیان در فلات ایران پراکنده شده و در مسیر کوچ نظامی خود تا صحرای شام و سواحل مدیترانه پیش رفته اند. در این پیشروی های پرماجرا گروه هایی از این قبیله به تدریج در بعضی نواحی خراسان بزرگ ، همدان ، اراک ،آذربایجان شرقی و غربی کردستان و لرستان اردبیل، زنجان، ، ملایر و فارس سکنا گزیدهاند.
رؤساي طوایف بیات عراق عجم که ظاهرا بزرگترین گروه از طوایف بیات مطلق یا آق بیات به شمار میآمدند در سالهای سلطنت شاه طهماسب اول ( ۹۳۰ ـ ۹۸۴) از جمله بزرگان دولت صفوی محسوب میشدند مانند سلیمان بیگ و برادرش حسن بیگ یوزباشی .
در زمان حملهٔ قوم مغول به ایران، قوم بیات با جمعیتی در حدود ۱٬۵۰۰٬۰۰۰ نفر که ۲۰۰٬۰۰۰ نفر مرد جنگجو را شامل میشدند با آنها وارد جنگ شدند و پسر چنگیز خان مغول را کشتند. پس از آن چنگیز خان با تمام قوا به نیشابور حمله کرده بسیاری از آن قوم را به قتل رسانید. قوم بیات به کوههای اطراف نیشابور فراری شدند. یک گروه به سمت هند و افغانستان، یک گروه به سمت اصفهان، شیراز و اراک و گروهی دیگر به سمت آذرباییجان، سوریه و لبنان پراکنده شدند. که نام خانوادگی آنها بیات میباشد. بیاتها در منطقه قهاوند بیشتر در روستاهای خیرآباد خماجین دولت آباد و…. زندگی می کنند.
خلج ها
خلج نام قبیله ترک و اسم ترکی آن قلچ است. این قبیله از قرن چهارم در جنوب افغانستان بین سیستان و هند ساکن بودهاند . ابن خرداد آنها را در شمار قبایل ترک استپهای آسیای میانه آوردهاست.
اقوام خلج، در زمان غزنویان علیه سلطان مسعود غزنوی قیام کردند، و در پیروزی سلجوقیان بسیار تأثیرگذار بودند، سرانجام نیز همراه سلجوقیان به عراق عجم آمده، ابتدا در خرقان ساوه ساکن شدهاند.
بخش عظیمی از قوم خلج همراه با طغرل سلجوقی بر اساس دعوت خلیفه عباسی به مرکز ایران آمدند و در نواحی ری،ساوه، همدان و اصفهان ساکن شدند. خلج های ساکن خلجستان استان قم و مرکزی از بازماندگان سپاهیان سلجوقی هستند که پس از تحمل رنج های طاقت فرسا در این مکان ساکن شده اند. در حال حاضر خلج ها در نواحی بین قم ،ساوه،تفرش و آشتیان که به خلجستان معروف است اقامت دارند که جمعیت آنها در سراسر ایران حدود پنجاه هزار نفر است که به زبان و گویش خلجی سخن می گویند تعدادی از آنها در قسمت شمالی قهاوند زندگی می کنند.
ایل کَلهُر
ایل کلهر یکی از شعب اصلی ایل های کرد ایران و از کهنترین طوایف غرب ایران میباشد. مردمان آن کردتبار هستند و به گویش کردی کلهری تکلم میکنند.
تجزیه ایل کلهر و تبعید طوایف مختلف آن که از زمان ترکمنان و صفویه شروع شده و تا زمان قاجار ادامه داشته و طوایف زیادی از این ایل به نواحی خارج از کردستان از جمله، همدان، قزوین، قم، سیستان، کرمان، شمال خراسان تایباد نواحی شمالی افغانستان، خوزستان، فارس، لرستان، گیلان، مازندران، گرگان و… تبعید شدهاند.
لفظ کلهر با فتح کاف و ضم هاء از دو بخش «کل»و«هور» یا «هُر» تشکیل شده است. کَل به معنای آهوی کوهی نر می باشد و از خصوصیات آهوی کوهستان، همانا شجاعت و جنگندگی و جست وخیز فراوان آن است. قسمت دوم کلمه هور یا هُر می باشد .تعدادی از روستاهای غربی قهاوند مانند گنبد چای و روستاهای اطراف آن کلهر هستند که به مرور زمان به زبان ترکی عادت کرده و صحبت می کنند.
طایفه ای از ترکان همان نواحی را قبچاقی گویند. نام قبايل كوچ نشين ترك قپچاق از دشت های میان توران و ترکستان به اینجا آمده وسکنا گزیدند. مجازاً لفظ قبچاق به مغی بیباک نیز می آید . در زبان ترکی قبچاق مرادف رند و چابک آید .
چَهاردُوْلی ها
منطقه ای بین چهار استان همدان٬ ایلام٬ کرمانشاه و لرستان تقسیم شده است منطقه لکستان نام دارد.
چهاردولی ها از لحاظ قومی به لک های لرستان و ایلام نزدیک بوده و از لحاظ آداب و رسوم، لباس، موسیقی و دیگر مؤلفه های قومی با ترک ها و لرها تفاوت های اساسی دارند.
ایل چهاردولی همواره در درگیریها و اختلافات بین ایلات به علت رشادت به ایلات همجوار غالب بودند و یکی از ایلات شیعی محسوب می شدند که به همراه ایلات شاملو و استاجلو ، و… به یاری شاه اسماعیل شتافتند .
اینان ابتدا در کوهستانهای شیراز و استان ایلام مستقر بودند. هنگامیکه قاجاریه در جنگ علیه زندیه به پیروزی رسید آقا محمد خان تصمیم گرفت که دسته جمعی ایل های بزرگ وقدرتمند و رقیب خود راقتل عام، تبعید یا در هم ریزد به همین خاطر هزار خانوار از همین چهاردولی ها را به دنبال خود آورد و برخی را به کرمانشاهان، مازندران، جنوب تهران، کردستان، همدان و… کوچاند.
عده ای نیز به همدان کوچ کردند که در مناطقی از اسد آباد همدان و حدود ۱۵ آبادی در ملایر به زندگی خودشان ادامه می دهند . همین طوایف بنا به مقتضای محل زندگیشان تا حدودی از گویش اصلی لکی خود دور شده اند.
برخی از روستاهای غربی قهاوند مانند احمد آباد تپه واوچ تپه وعبد الرحیم قبلا نیز خردمند و موسی خان از چهار دولی ها هستند .
ایل زنگنه
یكی از ایلات کرد بین كرمانشاه و مرز عراق است كه بخش بزرگی از آن نیز در كردستان عراق زندگی می كنند .
اكثر زنگنه ها ساكن استان كرمانشاه هستند . بخشی دیگری از این ایل در استان همدان) شهرستان ملایر( ، خوزستان و استان فارس به ویژه در شهرستانهای فسا وكازرون ، زندگی می كنند .
برخی از طوایف زنگنه نیز در مناطق بختیاری و كهگیلویه زندگی میكنند . زنگنه ها درناحیه دشتستان در شرق بوشهر پخش شدهاند . عده ای از زنگنه ها نیز در روستاهای قهاوند مخصوصا در برکت آباد ساکن هستند.
طایفه عربلو
یکی از طایفه های مغان است که هنوز هم عده کثیری از افراد آن عشایر هستند .گفته می شود که بخشی از افراد این طایفه در استان فارس ، زنجان و قره چمن تبریز ساکن هستند . شاید علت این جا به جایی سیاست جابجایی عشایر در دوره شاه عباس باشد. اکنون روستای بنام عربلو درغرب قهاوند وجود دارد.
ایل قره باغی
عده ای از قره باغی ها نیز در برخی از روستاهای منطقه وجود دارند که خود اعتقادشان بر این است که از قره باغ به اینجا آمده اند.
قرهباغ یا قراباغ یکی از تقسیمات سیاسی ایران از دوره صفویه به این سو بود، که پس از عهد نامه گلستان به روسیه تزاری واگذار شد. در دوره صفویه قرهباغ به مرکزیت گنجه یکی از بیگلر بیگیهای ایران بود.
نویسنده : حسین زارعی – دبیر مدارس منطقه قهاوند